در قسمت اول این نوشتار پس از بیان مختصری از زندگی نامه مقاتل بن سلیمان و تألیفات وی در تفسیر و علوم قرآن گفته شدشکی نیست که تفسیر مقاتل بن سلیمان اولین تفسیر کامل قرآن کریم است که به دست ما رسیده است همانطور که اولین تفسیرفنی است که هر آیه را تشریح و تبیین می کند و مانند اثر یک مؤلف کامل است که در آن اثر عقل مشرق ، ابداع و تألیف فنی ، تبحر درادراک اهداف و مقاصد قرآن ، جمع بین آیات هر موضوع و توفیق درحل تناقض ظاهری برخی آیات با یکدیگر است و اینک ادامة نوشتار:

مقاتل بن سلیمان از اولین کسانی است که درباره علوم قرآن کتابی جامع نگاشته است . کتاب «الوجوه و النظائر فی القرآن » وی منبع بسیار ارزشمندی در باب علوم قرآنی است که دانشمندان بزرگی مانند زرکشی در «البرهان » و سیوطی در «الاتقان » مطالب زیادی از این کتاب نقل کرده اند و اکثر مؤلفان در علوم قرآنی بعد ازمقاتل از این کتاب استفاده کرده اند.

علم «الوجوه و النظائر» از فروع علم تفسیر است . «وجوه » به معنای الفاظ مشترکه ای است که در معانی متعدد استعمال می شوندمانند لفظ «عین » که هم بر عین مبصره (چشم )) و هم بر عین جاریه (چشمه ) اطلاق می شود.
و نظائر مانند الفاظ متواطئه ای است که در معنی واحد استعمال می شوند مانند جواد و کریم .
برخی «وجوه » و «نظائر» را یکی از انواع معجزات قرآن می داننداز این جهت که کلمة واحد منصرف به ده وجه یا کمتر و یا بیشتراست و این مطلب در کلام بشر یافت نمی شود.
در رابطه با معرفت وجوه و نظائر جماعتی از علماء کتاب هایی راتألیف کرده اند. زرکشی در «البرهان » گفته است : «و قد صنف فیه قدیماً مقاتل بن سلیمان ، فالوجوه اللفظ المشترک الذی یستعمل فی عدة معان ...» مقاتل نیز در صدر کتابش حدیث مرفوعی را ذکرکرده است : «لایکون الرجل فقیها کل الفقه حتی یری للقرآن وجوهاکثیرة ».

اصل این کتاب در کتابخانة عمومی ترکیه به شماره موجود است که در قرن هفتم هجری با خطی درشت و زیبا نگاشته شده است و تعداد اوراقش ورقه و اندازة آن (20*15)سانتی متر است .
هر صفحه دارای نه سطر است و در اولین صفحه کتاب چنین نوشته شده است :
«هذا کتاب الاشباه و النظائر فی تفسیر القرآن العظیم للاءمام مقاتل بن سلیمان ».
میکروفیلم این کتاب در مرکز نسخ خطی عربی قاهره موجوداست و دکتر عبدالله شحاته تحقیق این کتاب را از روی همین میکروفیلم انجام داده است .
همان طور که گفته شد این کتاب یکی از مهمترین کتاب های نگاشته شده در باب علوم قرآنی است و صاحب آن از اولین کسانی است که در تفسیر و علوم قرآن کتاب جامعی نوشته است . روش وی دراین کتاب این گونه است که ابتدا لفظی را ذکر می کند و سپس به بیان وجوه مختلف استعمال آن لفظ در قرآن کریم می پردازد.
در پایان این تحقیق برای آشنایی ذهن خوانندگان عزیز بامحتوا و نحوة نگارش این کتاب به معانی متعدد و مختلف کلمة «الهدی » که در این کتاب آورده شده اند، اشاره می شود.
مصنّف می نویسد تفسیر «الهدی » بر هفده وجه است :
وجه اول : هدی به معنای بیان است و در آیات زیر این معنی تصدیق شده است :
الف «اولئک علی هدیً من ربهم » (بقره : 5) یعنی «علی بیان من ربهم ».
ب «اولئک علی هدیً من ربهم » (لقمان : 5) یعنی «علی بیان من ربهم ».
ج «و اما ثمود فهدیناهم » (فصلت : 17) یعنی «بینالهم ».
د- «انا هدیناه السبیل » (الانسان : 3) یعنی «بیناله ».
ه- قول خداوند تبارک و تعالی در آیه سورة طه : «افلم یهدلهم » یعنی «افلم یبین لهم ».
و- در سورة سجده آیه آنجا که فرموده است : «اولم یهدلهم »یعنی «اولم یبین لهم »
وجه دوم : هدی یعنی دین اسلام و در آیات متعددی بدین معنی به کار رفته است مانند قول خداوند تعالی در سورة مبارکه حج «انک لعلی هدیً مستقیم » (حج : 67) یعنی دین مستقیم که همانا اسلام است ؛ و نظیر آن در بقره : «قل ان هدی الله هو الهدی »(بقره : 120)
و سوره انعام «ان هدی الله هو الهدی » (انعام ) دیده می شودکه هدی به معنی دین اسلام است .
وجه سوم : هدی یعنی ایمان که در سورة مریم آیه بدان اشاره رفته است : «و یزیدالله الذین اهتدوا هدیً» یعنی «یزیدهم ایماناً».
قول خداوند تبارک و تعالی در سورة کهف نیز به همین معنی است : «وزدناهم هدیً» (کهف : 13) یعنی «ایماناً»
«هدی » و «مهتدون » در آیات شریفه «أنحن صددناکم عن الهدی بعد اذجاءکم » (سبأ: 22) و «اننا لمهتدون » (زخرف : 49)
به ترتیب به معنای «ایمان » و «مؤمنون » به کار رفته اند.
وجه چهارم : هدی یعنی داعی همانطور که در سورة رعد آیة به این معنی به کار رفته است : «ولکل قوم هاد» یعنی «داعی ای که آنها را دعوت کند» و آیات زیر:
الف «ومن قوم موسی امة یهدون بالحق » (اعراف : 159) که «یهدون » به معنای «یدعون » به کار رفته است .
ب «ان هذاالقرآن یهدی للتی هی اقوم » (اسراء: 9)؛ در این آیه «یهدی » به معنای «یدعو» می باشد.
ج «فاهدوهم الی صراط الجحیم » (الصافات : 23) یعنی «ادعوهم الی صراط الجحیم ».
در آیات «وجعلنا منهم أئمةً یهدون بامرنا» (سجده : 24)«یهدی الی الحق » (احقاف : 30) و «یهدی إلی الرشد» (جن : 2)
نیز هدی به معنای داعی به کار رفته است .
وجه پنجم : هدی یعنی معرفت که «یهتدون » در آیة «و علامات و بالنجم هم یهتدون » (نحل : 16) به معنای «یعرفون الطرق ».است و به نظیر این معنی در سورة انبیاء نیز اشاره رفته است :«وجعلنا فیها فجاجاً سبلاً لعلهم یهتدون » (انبیاء 31) یعنی «یعرفون الطرق ». در آیات سوره طه و 41 سورة نمل نیز منظوراز هدی همان «معرفت » است .
وجه ششم : در آیات زیر هدی به معنای «کتباً و رسلا» تفسیرشده است :
الف «فاما یاتینکم منی هدیً» (بقره : 38
ب «فإما یأتینکم منی هدیً» (طه : 122)
وجه هفتم : مصنف وجه هفتم کلمه «الهدی » را «الرشاد» آورده است و گفته است در آیات «عسی ربی أن یهدینی سواء السبیل »(قصص : 22)، «او أجد علی النار هدیً» (طه : 10)
و «واهدنا إلی سواء الصراط » (ص : 22) بدین معنی به کار رفته است .
وجه هشتم : مصنف در این کتاب هشتمین معنای «هدی » را«امر محمد صلی الله علیه و آله وسلم » بیان کرده است و آیات زیر رابه عنوان شاهد آورده است :
الف «ان الذین یکتهون ما أنزلنا من البینات و الهدی » (بقره :159) یعنی «امر محمد که همانا نبی و رسول است ».
ب قول پروردگار متعال دربارة کافران : «إن الذین ارتدواعلی أدبارهم من بعد ماتبین لهم الهدی » (محمد: 25)
ج «و شاقوا الرسول من بعد ما تبین لهم الهدی » (محمد: 32)
در دو آیه اخیر نیز «هدی » به معنای «امر محمد(ص )» است .
وجه نهم : در بعضی از آیات قرآن کریم «الهدی » به معنای «قرآن » به کار رفته است . آیات زیر از این قبیل است :
الف «ولقد جاءهم من ربهم الهدی » (النجم : 32) یعنی «القرآن »
ب «و ما منع الناس ان یومنوا اذ جاءهم الهدی » (اسراء: 94) و(کهف : 55) یعنی «القرآن فیه بیان کل شی ء».
وجه دهم : استعمال دیگر کلمة «الهدی » در آیات قرآنی به معنای «تورات » است . برای مثال در آیة سورة غافر
«ولقد آتینا موسی الهدی » هدی به معنای تورات استعمال شده است .
وجه یازدهم : در وجه یازدهم مصنف هدی را به معنای «الی الاسترجاع » آورده است و از آیات «اولئک علیهم صلوات من ربهم ورحمةٌ و اولئک هم المهتدون » (بقره : 157)
و «من یؤمن بالله یهد قلبه » (تغابن : 11) به عنوان شاهد مثال استفاده می کند.
وجه دوازدهم : به نظر مصنف در آیة «والله لا یهدی القوم الظالمین » (بقره : 258)، «لایهدی » به معنای «لا یهدی إلی الحجة و لایهدی من الضلالة إلی دینه » به کار رفته است .
وجه سیزدهم : «الهدی » یعنی «التوحید» و مثال آن آیة سورة قصص «إن تنبع الهدی معک نتخطف من ارضنا» و آیة نهم سورة مبارکه صف «هوالذی أرسل رسوله بالهدی » می باشد.
وجه چهاردهم : «الهدی » در آیات زیر به معنای «سنت » به کاررفته است :
الف «إنا وجدنا آباءنا علی امة و إنا علی آثارهم مهتدون »(زخرف : 22) یعنی «مستنون بسنتهم فی الکفر»
ب فبهداهم اقتده » (انعام : 90) یعنی «فبسنتهم فی التوحیداقتده ».
وجه پانزدهم : در آیة سورة مبارکه یوسف «و أن الله لایهدی کیدالخائنین » به معنای «لایصلح » به کار رفته است .
وجه شانزدهم : معنای دیگر «الهدی »، الهام است . عبارت «ثم هدی » در آیة «الذی اعطی کل شی ءٍ خلقه ثم هدی » به معنای «ثم ألهمه کیف یأتی معیشته و مرعاه » می باشد.
وجه هفدهم : در آیه سورة مبارکه اعراف «هدنا إلیک » به معنای «تبنا إلیک » است .
گفتنی است دکتر عبدالله شحاته از محققان مصری پس ازتحقیق و تصحیح این کتاب ، آن را با عنوان «الاشباه و النظائرفی القرآن الکریم » به چاپ رسانده است .